Τα ονόματα των στοιχείων προέρχονται συνήθως από :
- το όνομα ενός προσώπου ιστορικού ή μυθικού,
- το όνομα ενός τόπου δηλ. χωριού, οικισμού ή πλανήτη,
- το όνομα κάποιου χρώματος,
- κάποια χαρακτηριστική ιδιότητα του στοιχείου (εκτός του χρώματός του),
- το όνομα του ορυκτού ή γενικότερα του υλικού από το οποίο απομονώθηκε το στοιχείο.
Λόγω του μεγάλου αριθμού των χημικών στοιχείων (118) το άρθρο θα ανέβει σε μέρη (Β ΜΕΡΟΣ, Γ ΜΕΡΟΣ). Στο συγκεκριμένο μελετώνται τα στοιχεία με ατομικούς αριθμούς* 1-36
1. Η ΥΔΡΟΓΟΝΟ 1766 Το όνομα προέρχεται από τις ελληνικές λέξεις ύδωρ και γίγνομαι. Δείχνει ότι το στοιχείο αυτό μπορεί να γεννήσει νερό.
2. He ΗΛΙΟ 1868 Έχει το όνομα του ήλιου, γιατί εκεί επισημάνθηκε με φασματοσκοπική μέθοδο για πρώτη φορά.
3. Li ΛΙΘΙΟ 1817 Το όνομα προέρχεται από την ελληνική λέξη λίθος = πέτρα και δόθηκε για να δείξει την ορυκτή προέλευση του στοιχείου, σε σχέση με τα άλλα αλκάλια (νάτριο και κάλιο), που είχαν απομονωθεί από φυτικά προϊόντα.
4. Be ΒΗΡΥΛΛΙΟ 1798 Ονομάστηκε έτσι επειδή βρίσκεται στη βήρυλλο. Η βήρυλλος (πυριτικό άλας του βηρυλλίου και του αργιλίου) ήταν γνωστή από παλιά, καθώς και μερικές ποικιλίες της που είναι πολύτιμοι λίθοι (π.χ. σμαράγδι). Η λέξη βήρυλλος προέρχεται από το ινδικό veruliya (veluriya), που μάλλον πηγάζει από το όνομα της Velur, πόλης στη νότιο Ινδία.
5. B ΒΟΡΙΟ 1808 Ο βόρακας, ένυδρο αλάτι του βορίου με νάτριο, ήταν γνωστός στον αρχαίο κόσμο και εχρησιμοποιείτο στην παρασκευή του γυαλιού. Το όνομα βόριο οφείλεται ακριβώς στο ότι το στοιχείο απομονώθηκε από το βόρακα, η ονομασία του οποίου προέρχεται από το αραβικό buraq (περσικά burah).
6. C ΑΝΘΡΑΚΑΣ Η αγγλική ονομασία του προέρχεται από το λατινικό carbo=ξυλοκάρβουνο.
7. N ΑΖΩΤΟ 1772 Το όνομα έπλασε ο A.Lavoisier (1775) από την ελληνική λέξη ζωή και το στερητικό -α-. Ήθελε να τονίσει ότι αυτό το συστατικό του αέρα -αντίθετα από το οξυγόνο- δε συντηρεί τη ζωή, καθώς είναι άχρηστο στην αναπνοή. Το αγγλικό όνομα προέρχεται από το λατινικό nitrogenium =νιτρογόνο, δηλαδή δημιουργεί το νίτρο (νιτρικό κάλιο)
8. O ΟΞΥΓΟΝΟ 1774 Το όνομα προκύπτει από τις ελληνικές λέξεις οξύ και γίγνομαι, καθώς το στοιχείο αυτό εθεωρείτο (λανθασμένα) ως αναγκαίο για το σχηματισμό κάθε οξέος.
9. F ΦΘΟΡΙΟ 1886 Το όνομα αυτό προέρχεται από την ελληνική λέξη φθορά. Τόνιζε την ισχυρή διαβρωτική επίδραση των ενώσεών του που ήταν τότε γνωστές π.χ. υδροφθόριο. Μια άλλη εκδοχή για την προέλευση του αγγλικού ονόματός του είναι από τη λέξη fluo = ρέω, κυλάω.
10. Ne ΝΕΟΝ 1898 Το όνομα αυτό το έδωσαν, γιατί ανακάλυψαν ένα νέο αέριο (μετά το αργό) στον ατμοσφαιρικό αέρα.
11. Na ΝΑΤΡΙΟ 1807 Η σόδα (ανθρακικό νάτριο) ήταν γνωστή από τους αρχαίους χρόνους. Το αραβικό όνομα της σόδας ήταν natrum, λέξη με αιγυπτιακή προέλευση. Το στοιχείο, λοιπόν, πήρε το όνομα νάτριο επειδή ακριβώς βρίσκεται στη σόδα.
12. Mg ΜΑΓΝΗΣΙΟ 1775 Το στοιχείο αυτό οφείλει το όνομά του στο ότι απομονώθηκε από τη μαγνησία λίθο, δηλαδή το γνωστό από την αρχαιότητα άσπρο μαλακό ορυκτό στεατίτης, που προέρχεται από τη Μαγνησία της Θεσσαλίας.
13. Al ΑΡΓΙΛΙΟ ή ΑΛΟΥΜΙΝΙΟ 1825 Το όνομα προέρχεται από την άργιλο (ένυδρο πυριτικό άλας του αργιλίου), στην οποία περιέχεται το στοιχείο και η οποία ήταν γνωστή από την αρχαιότητα ως αγγειοπλαστική ύλη (πηλός). Μια ένωση του μετάλλου που χρησιμοποιήθηκε από τους αρχαίους Έλληνες και Ρωμαίους ως στυπτική ουσία, λεγόταν λατινικά alumen δηλαδή όξινο άλας.
14. Si ΠΥΡΙΤΙΟ 1823 Ονομάστηκε έτσι γιατί βρίσκεται στον πυρόλιθο. Ο πυρόλιθος ή πυρίτης λίθος είναι από τα σώματα που συνδέονται με την ιστορία του ανθρώπινου γένους: χρησίμευε για την παρασκευή εργαλείων ήδη κατά την παλαιολιθική εποχή. Το όνομα του πυρίτη λίθου (στον οποίο περιέχεται το οξείδιο του στοιχείου) προέρχεται από τη λέξη πυρ = φωτιά. Να σημειωθεί εδώ ότι πυρόλιθος είναι και η τσακμακόπετρα. Το σύμβολό του προέρχεται από το λατινικό silex = πυρόλιθος απ’ όπου πήρε και την ονομασία του ο χαλαζίας (silica) που είναι οξείδιο του πυριτίου.
15. Ρ ΦΩΣΦΟΡΟΣ 1669 Το όνομα προέρχεται από τις ελληνικές λέξεις φως και φέρω, και οφείλεται στην ιδιότητα του στοιχείου να φέρει φως, να εκπέμπει φως στο σκοτάδι (φωσφορισμός).
16. S ΘΕΙΟ Ο προϊστορικός άνθρωπος το έβρισκε κοντά σε ηφαίστεια. Προγενέστερη ονομασία του είναι το (ομηρικό) θέειον , το οποίο θεωρείται ότι προέρχεται από κάποιο ρήμα με τη σημασία του καπνίζω, βγάζω καπνούς. Το σύμβολό του προέρχεται από το βιβλικό του όνομα sulphur.
17. Cl ΧΛΩΡΙΟ 1774 Από την ελληνική λέξη χλωρός = κιτρινοπράσινος, υποπράσινος, πρασινωπός. Το όνομα βέβαια οφείλεται στο χρώμα του ίδιου του (αερίου) στοιχείου.
18. Ar ΑΡΓΟ 1894 Το όνομα προέρχεται από την ελληνική λέξη αργός = αδρανής (από ‘δω και η αργία), και εκφράζει τη χημική αδράνεια του στοιχείου.
19. K ΚΑΛΙΟ 1807 Η ποτάσα, (ανθρακικό κάλιο) ήταν μία ουσία γνωστή από την αρχαιότητα, και την έπαιρναν από στάχτη φυτών. Η αραβική λέξη για τη στάχτη αυτή ήταν al qali (αλκάλια), ενώ η επίσης αραβική λέξη qalaj είχε τη σημασία του καμένος, αποτεφρωμένος. Από αυτές τις λέξεις προήλθε το όνομα του στοιχείου, επειδή αυτό βρίσκεται -τελικά- στις στάχτες των φυτών.
20. Ca ΑΣΒΕΣΤΙΟ 1808 Η λέξη της αρχαίας ελληνικής τίτανος σήμαινε κάποια λευκή γη, σκόνη (ίσως τη γύψο). Άσβεστος τίτανος δηλαδή τίτανος που δεν έχει σβήσει, ήταν ο κοινός ασβέστης. Σιγά-σιγά έμεινε μόνο το επίθετο (άσβεστος) ως όνομα του υλικού. Το όνομα, λοιπόν, ασβέστιο οφείλεται στην παρουσία του στοιχείου στον ασβέστη. Η ονομασία στα αγγλικά προέρχεται από τη λατινική λέξη για τον ασβέστη calx.
21. Sc ΣΚΑΝΔΙΟ 1879 Το όνομα οφείλεται στη σκανδιναβική (scandia) προέλευση των ορυκτών στα οποία βρέθηκε το στοιχείο.
23. V ΒΑΝΑΔΙΟ 1830 Από το όνομα της Vanadis, θεότητας της ομορφιάς στη Σκανδιναβική μυθολογία. Το όνομα δόθηκε στο στοιχείο με αφορμή την πλούσια ποικιλία χρωμάτων των ενώσεών του.
24. Cr ΧΡΩΜΙΟ 1797 Το όνομα προέρχεται από την ελληνική λέξη χρώμα, και οφείλεται στη μεγάλη ποικιλία χρωμάτων των ενώσεων του στοιχείου.
25. Mn ΜΑΓΓΑΝΙΟ 1774 Ο πυρολουσίτης (διοξείδιο του μαγγανίου) ήταν γνωστός από την αρχαία εποχή, αλλά μέχρι τον 18ο αιώνα όλα τα ορυκτά του μαγγανίου θεωρούντο ως ορυκτά του μαγνησίου ή και του σιδήρου (μόλις το 1774 ο C.W. Scheele έδειξε ότι ο πυρολουσίτης περιείχε ένα άγνωστο ως τότε μέταλλο). Έτσι, ο πυρολουσίτης ονομαζόταν μαύρη μαγνησία ή και ψευδής μαγνήτης, αφού έμοιαζε με ορυκτό του σιδήρου αλλά δεν είχε μαγνητικές ιδιότητες. Ο αναγραμματισμός της λέξης magnesia σε manganesa, που πρέπει να έγινε κατά τους μεσαιωνικούς χρόνους, δημιούργησε τη ρίζα από την οποία προήλθε το όνομα του μετάλλου.
26. Fe ΣΙΔΗΡΟΣ Το σύμβολό του προέρχεται από τη λατινική του ονομασία ferrum. Το όνομά του στα ελληνικά είναι άγνωστης ετυμολογίας.Πιθανή ετυμολογική προέλευση είναι από την πόλη Σίδη, που ίσως να έπαιξε ρόλο στη διάδοση της σιδηρουργίας από τη Μικρά Ασία, καθώς η σιδηρουργία φαίνεται να ήρθε στον ελλαδικό χώρο από την Κύπρο και στην τελευταία έφτασε από την Μικρά Ασία. Τότε πίσω από το όνομα του μετάλλου μπορεί να κρύβεται το τοπωνύμιο Σίδη (Σίδᾱ > σίδᾱρος = «το μέταλλο από την Σίδη»).
27. Co ΚΟΒΑΛΤΙΟ 1735 Η γερμανική λέξη Kobold, που σημαίνει κακοποιό πνεύμα, χρησιμοποιήθηκε κατά τον 16ο αιώνα από τους εργάτες των ορυχείων στα όρη Harz (Γερμανία), για να χαρακτηρίσει ορισμένα μεταλλεύματα: αυτά όταν θερμαίνονταν με σκοπό την παραγωγή χαλκού όχι μόνο δεν έδιναν χαλκό αλλά παρήγαγαν δηλητηριώδεις αναθυμιάσεις. Το 1735 ο Σουηδός G.Brandt απομόνωσε από τα μεταλλεύματα αυτά ένα νέο μέταλλο (όχι σε πολύ καθαρή κατάσταση) που το ονόμασε cobalt rex.
28. Ni ΝΙΚΕΛΙΟ 1751 Οι εργάτες των ορυχείων στη Σαξονία γνώριζαν ένα κοκκινωπό μετάλλευμα πού έπρεπε να περιέχει χαλκό (το μετάλλευμα αυτό ήταν ένωση αρσενικού και νικελίου και η ομοιότητά του με το οξείδιο του μονοσθενούς χαλκού ήταν εντυπωσιακή). Την αδυναμία τους να πάρουν χαλκό από το ορυκτό τη θεωρούσαν… δουλειά του διαβόλου, κι έτσι το ονόμαζαν Kupfernickel, δηλαδή χαλκός του διαβόλου. Έτσι όταν ο A.F. Cronstedt απομόνωσε ένα νέο μέταλλο από το ορυκτό, το ονόμασε nickel.
29. Cu ΧΑΛΚΟΣ Το σύμβολο προέρχεται από το λατινικό Cuprum, Ρωμαϊκό όνομα της Κύπρου που φημιζόταν για τα ορυχεία χαλκού. Κατά την ρωμαϊκή κατοχή της Κύπρου η τροφοδοσία της Ρώμης σε χαλκό γινόταν αποκλειστικά από την Κύπρο, έτσι το μέταλλο έγινε γνωστό ως aes cyprium (κυπριακό μετάλλευμα). Σιγά-σιγά έμεινε το cyprium που έγινε cyprum από όπου και προέρχεται το copper.
30. Zn ΨΕΥΔΑΡΓΥΡΟΣ 1738 Αν και ο ορείχαλκος (κράμα χαλκού και ψευδαργύρου) ήταν γνωστός από την αρχαιότητα, το καθαρό μέταλλο απομονώθηκε μόλις κατά τον 17ο αιώνα. Πάντως η λέξη ψευδάργυρος (προφανώς: ψευδής, ψεύτικος άργυρος) συναντάται στα «Γεωγραφικά» του Στράβωνα (1ος αιώνας π.Χ.). Το σύμβολο προέρχεται από τη λατινική του ονομασία zincum (από κει και η πρακτική ονομασία τσίγκος).
31. Ga ΓΑΛΛΙΟ 1875 (Από το λατινικό όνομα της Γαλλίας (Gallia), πατρίδας του P.E.L. de Boisbaudran, ο οποίος ανακάλυψε το στοιχείο. Η ύπαρξη του στοιχείου είχε προβλεφτεί από τον μεγάλο Ρώσο χημικό D.I.Mendleyev 5 χρόνια νωρίτερα.
32. Ge ΓΕΡΜΑΝΙΟ 1886 Από το όνομα της Γερμανίας, πατρίδας του C. Winkler, ο οποίος ανακάλυψε το στοιχείο, βασιζόμενος στις προβλέψεις του D.I.Mendleyev.
33. As ΑΡΣΕΝΙΚΟ 1250 Στηνα αρχαιότητα ορυκτά με αρσενικό τα ονόμαζαν σανδαράχη, λέξη ανατολικής προέλευσης, που ανάγεται στο περσικό zarniq = χρυσός, αυτός που έχει το χρώμα του χρυσού.Το όνομα αυτό χρησιμοποιήθηκε αρχικά στα ελληνικά για την κίτρινη σανδαράχη (θειούχος ένωση του στοιχείου, στην οποία φαίνεται να υπάρχει και αναφορά του Αριστοτέλη). Η λέξη αρσενικός (αρσενικού γένους) είναι άγνωστο τι ετυμολογική συγγένεια έχει με τη σανδαράχη.
34. Se ΣΕΛΗΝΙΟ 1818 Από την ελληνική λέξη Σελήνη. Το στοιχείο αυτό έμοιαζε πολύ στις ιδιότητες με το τελλούριο, που το όνομά του είχε πλαστεί από τη λατινική λέξη για τη γη tellus. Έτσι, αυτό ονομάστηκε από το δορυφόρο της γης τη Σελήνη…
35. Br ΒΡΩΜΙΟ 1826 Το όνομα προέρχεται από την ελληνική λέξη βρώμος = δυσοσμία, και δόθηκε στο στοιχείο εξ αιτίας της δυσάρεστης διαπεραστικής οσμής του.
36. Kr ΚΡΥΠΤΟΝ 1898 Το αέριο αυτό βρίσκεται σε πολύ μικρές ποσότητες μέσα στον ατμοσφαιρικό αέρα, είναι δηλαδή… κρυμμένο μέσα σ’ αυτόν. Αυτό ακριβώς εκφράζει και το όνομα που του έδωσε ο Ramsay, το οποίο προέρχεται από την ελληνική λέξη κρυπτός = κρυμμένος.
*Ατομικός αριθμός ονομάζεται στην επιστήμη της χημείας και της φυσικής, ο αριθμός των πρωτονίων του πυρήνα ενός ατόμου. Είναι χαρακτηριστικό κάθε χημικού στοιχείου, μιας και είναι αυτό που καθορίζει την ταυτότητά του.